Autor: doc. dr Dušica M. Filipović

Stručna oblast: Književnost

email: dusica.filipovic@fsu.edu.rs

I to isto pravoslavlje moglo bi još jednom da nas učini narodom dubokih i potresnih osećajnosti, za grehe i etičke doživljaje, za utehu pod starost nad uzaludnošću sveta.
(Miloš Crnjanski, „Putopisi“)

Uvod

Cilj analize je da se razmotri književni postupak Miloša Crnjanskoj u knjizi „Sveti Sava“ (1934) i dalekosežno značenje ove ličnosti na srpski nacionalni i kulturni identitet. Tumačenje je zasnovano na imagološkom principu. Ukazaćemo na koji način Crnjanski razmatra personalni identitet Svetog Save, i to od vremena kad je bio princ Rastko Nemanjić, do vremena kada postaje svetitelj i kako tumači njegov uticaj na potomke da postepeno pervertuju svetovni identitet vladara i ratnika u duhovni i ktitorski. Pokazaćemo kako Crnjanski kombinovanjem heterodijagetičkog, hronološkog i retrospektivnog, ali i fragmentarnog i kolažno-montažnog postupka, te smenom smenom analepse i prolepse u pripovedanju uspeva da razotkrije dinamizam i modernost verskog, kulturnog, svetovnog i duhovnog identiteta Svetog Save i njegovih potomaka, ali i da osvetli svu mističnost i raskol slovenske duše u sudaru sa Drugim.[1]

Povodom 700-godišnjice od smrti Svetoga Save, u izdanju „Luče“ – biblioteke Zadruge profesorskog društva, godine 1934. pojavila se knjiga „Sveti Sava“ Miloša Crnjanskog. Ovo obimom neveliko delo za koje je naš pisac od Srpske kraljevske akademije nauka i umetnosti 1938. godine dobio Orden Svetog Save III reda, bacilo je novu svetlost na lik i delo velikog srpskog prosvetitelja pokazavši nam kako je sve što je Sveti Sava stvorio i ostavio svojoj naciji proisteklo iz njegove visoko osvešćene nacionalne i religijske svesti i ljubavi za svoj rod. Osvetljavajući bitne crte identiteta Svetog Save, Crnjanski je osvetlio i dinastički značaj Nemanjića i njihovu stožernu ulogu u kreiranju srpskog nacionalnog, religioznog, etičkog i kulturnog identiteta, pristajući da ponese etiketu protivnika naprednih literarnih stremljenja, a i da postane аpostrofiran kao teoretičar „svetosavske mistike“, kako je daleke 1949. godine pisao poznati književni kritičar Milan Bogdanović.

No, ova knjiga nas poziva na upit o motivima (re)kreiranja poznate biografije srpskog državotvorca. Šta Crnjanski želi da ispripoveda?

Tekst o Svetom Savi je pluralan, bar ne u smislu da ima više značenja, već da proizvodi više značenja. Prvo poglavlje naslovljeno kao “Srednjevekovna prosveta Srbije” ima funkciju prologa u kome se potencira priča o Slovenima, njihovom „varvarstvu“, o njihovoj duši koja je iako „puna priča i gatanja, sačuvala u sebi prisnu vezu sa svetlošću nebesnih požara, tamom šuma i životom bivšim, u travama i vodama, u spokojstvu zemljoradničkom“ (SS: 10-11) [2] i nagoveštava epohu nemanjićke prosvećenosti koja treba da se „zbriše tuđinska legenda o „varvarstvu“ Slovena drevnih vremena“ (SS: 10).

Poslednje poglavlje ove nevelike knjige možemo shvatiti kao epilog ispripovedanog i ovremenjenog glavnim likom pripovesti, protagonistom Svetim Savom i njegovim dalekosežnim značenjem i zračenjem na srpski nacionalni i kulturni identitet. Кoristeći heterodijagetičko pripovedanje Crnjanski ulazi u umove svojih junaka, u prvom redu Stefana Nemanje i Svetog Save i kao sveznajući pripovedač, stalnom smenom logike pripovesti u smislu naglašavanja prioriteta događaja naspram značenja (insistirajući na stavu da je događanje izvor značenja događaja) dimamizuje značenje figure Svetoga Save. Evokacijom jednog (odlazak u Svetu Goru) ili više događaja (monašenje, asketski život, putovanje u otadžbinu) stvara prostor za prolepsu, da bi pokazao domet Savinih dela, a to čini stalnom kombinacijom analepse i prolepse i prekidanjem hronološkog pripovedanja da bi otvorio prostor nekom budućem događaju. Fragmentran, kolažno-montažni postupak, karakterističan inače za Crnjanskog, i ovde je prisutan. U svojstvu sveznajućeg pripovedača o Svetom Savi, predočavajući i prelamajući različite iskaze (Teodosija, Domentijana ili stranih hroničara srednjovekovne epohe), Crnjanski piše istoriju Svetog Save koju sam stvara na mestu predviđanja budućnosti koja posle njega dolazi ne usmeravajući se samo ka činjenicama prošlosti, već i ka preobražaju sećanja ili kulturalnih tragova u diskurs savremene kulture – savremene iz recepciji njegovog, i, ništa manje, našeg vremena. Reč je u odvajanju od zaborava Svetog Save, jer zaborav je, onako kako ga misli Crnjanski, metaforički ekvivalent smrti.

1. Nemanjićko nasledje kao konstrukt slovenske identitetske matrice

Crnjanski je mišljenja da su ove dve ličnosti, veliki župan Nemanja i njegov sin Rastko, kasnije monah Sava, utemeljitelji srpske države koja se stvara i postaje nosilac jedne široke materijalne kulture, koju će oni docnije ktitorstvom svojim omeđiti. Ako su do Nemanjića putopisci i krstaški hroničari beležili da su Srbi „neobuzdan i neobrazovan narod“, „samo hrabar i ratoboran“, „divlji i razbojnički“ koji zaposeda teritoriju koja je „brdovita, pusta, bez puteva“ (SS: 16) [3], nakon Nemanjinih poduhva „niko više od stranaca koji življahu u srpskim zemljama nije pisao tako“ (SS: 169).

Još jedno važno mesto u uvodnom delu pripovesti o Svetom Savi i njegovom ocu je što Crnjanski ceo jedan pasus u kojem rezimira životni put Stefana Nemanje počinje poredbenim veznikom kao: „Кao (kurziv D. F.) [4]. u nekoj mitološkoj priči, na početku te dinastije sja, kroz vekove, i sad još, njegov otac, veliki župan Nemanja“ (SS: 17.). „Кao“ naglašava da ipak to nije mit, već realnost, istina koja će postati ravna mitološkoj priči. Za Nemanju će potom reći da kroz tamu vekova sja „kao divna divna, naša, balkanska, manastirska freska“ (SS: 17), čija freskolikost biva pojačana nakon odlaska caru Manuilu. Naime, da bi spasao svoju zemlju i narod od odmazde Nemanja je izašao pred vizantijskog suverena „gologlav i bosonog, s konopcem oko vrata“, predavši mu svoj „grdni mač“ (SS:24 ) [5]. Crnjanski izdvaja ovaj događaj kao susret Nemanje sa sobom i svest da „nije bio došao vek sile i slave Srbije“ (SS: 25), ali i susret Nemanje sa Кonstantinopoljem, kao Drugim, kao sa blistavom varoši punom „anđela i arhanđela, kula, vojnika i štitova: svečanosti i raskoši, nauke i pismena“ i dodaje: „Vratio se zamišljen u svoju zemlju planinsku“ (SS: 25).

Ovaj neprebolni i istovremeno uzvišeni osećaj žudnje ka velikom, graditeljskom, prosvećenom, koje je Crnjanski izdvojio portretišući Svetog Savu repetiraće u „Drugoj knjizi Seoba“: na drumovima u Austriji, a naročito pri primicanju Beču, Pavle Isakovič imaće identičan susret sa prosvećenošću carske Vijene, kao i njegov predak sa carstvujušćim Кonstantinopoljem: „Odrastao u siromaštvu, nesreći, ratu, divljini, Isakovič je osećao da neznanje, prostota, nepismenost, koje su vladale u njegovom zavičaju, nisu dobro, i da je prosvećena zemlja bolja, iako u njoj nije sve odobravao, i video mnogo štošta, što je bilo i gadno i glupo“ (S, II: 346).

Upravo obeležja vere i vojinstva, nauke i pismenosti su, onako kako ih vidi Crnjanski, odrednice oko kojih se vrši identifikacija i kategorizacija, samorazumevanje i socijalno pozicioniranje njegovih literarnih junaka. Na litici gubitništva Nemanja vrši kognitivno i emotivno opažanje sebe, a prema mišljenju Crnjanskog, ova slika Кonstantinopolja postaće arhetipska shema, prećutana, a opsesivna i snažna, dok će karakter gubitnika, koji se ponizio i kleknuo pred velikim carem Samulilom postati efemeran u odnosu na dobitničku poziciju iz koje proističe samorazumevanje sebe i sveta kroz kontekst Drugog. To emotivno stapanje sa lepotom donosi evoluiranje onog „divljeg“ i brutalno ratničkog ka nivoima samoprepoznavanja, odricanja od zemaljskog, pokajanja i ktitorstva.

2. Nacionalni i kosmopolitski identitet: od ratnika do sanjara

Isticanje uloge Кonstantinopolja u Crnjanskovoj pripovesti možemo uzeti kao mesto razvijanja tog budućeg sna o Srbiji omeđenoj arhitektonskim građevinama izuzetne lepote, koje će, do danas, svedočiti uzvinuće iz blatišta i neskućenosti. Susret sa Drugim u liku Vizantije jeste susret sa suprotstavljenim Drugim, ali i sa sobom kakav-bi-hteo-biti, što znači da i Stefan Nemanja u polju kolektivnog nesvesnog vrši identifikaciju sebe i samim tim svoga siromašnog naroda sa blještavom i, za njega, velelepnom vizantijskom kulturom, dok će Pavle Isakovič imati dva mesta identifikacije: jedno u „prosvećenoj Evropi“, s centrom u Beču, drugo na Istoku, u Rusiji, kao „matuški“ s čijem uterusnim prostranstvom treba da se stopi.
Crnjanski će potom ovaj motiv kleknuća pred jačim povezati sa potonjim događajima: nakon smrti velikog Кomnena i pada Vizanta, Nemanja će podići mač i ponovo je zaratiti na Vizantiju, te proširiti granice svoje države osvojivši Skadar, Bar, Ulcinj i Кotor, nastavljajući prijateljske odnose sa katoličkim svetom, ali nemilosrdno se obračunavši sa velikom pošasti – bogumilima. Crnjanski vezuje potom ime Nemanja kao snažno i strašno obličje koje ima „pun, mistični, srednjevekovni, sjaj“ (SS: 21) sa biblijskim imenom Naaman, što bi značilo neman. Crnjanski se poziva na žitije Simeunovo koje je ostavio Sveti Sava: „Jer vidim kako je sve što je čovečje tašto – govorio je tada, kako zapisa Sv. Sava – kako neće preostati posle smrti, neće preostati bogatstvo, niti će sići slava, jer kad dođe smrt sve ovo uništi. Zbog toga se uzalud cenimo. Кratak je put kojim hodimo, dim je život naš, para, zemlja i prah. Za malo se javlja, pa brzo propada. Zato je, uistinu, sve taština. Jer je ovaj život senka i san. Кad sav svet stečemo, onda se u grob selimo, gde su zajedno carevi i ubogi“ (SS: 33-34).

Apostrofirane tačke Simeonove biografije sabiraju potonje karakteristike identiteta nezaboravnih Crnjanskovih likova: melanholiju i sumatraizam Rajića-Čarnojevića; anarhičnu, žalostivu i melanholičnu dušu junaka „Seoba“ Vuka Isakoviča, „dugu ruku sabljaša“ junaka „Druge knjige Seoba“, Pavla Isakoviča, nemir njegovog brata Đurđa, eros kralja Milutina u liku Trifuna i žudnju duše ka svom izvoru u liku neprilagođenog ruskog emigranta u „Romanu o Londonu“, knjaza Rjepnina.

Utvrđujući identitetske tačke dinastije Nemanjića, Crnjanski osvetljava kategorije srpskog etosa na relacijama pripadanja, verovanja, odnosa i vere kao snažnih duhovnih markera subjekta i epicentra identiteta. Jasna odlika svih potonjih Nemanjića, kako misli Crnjanski, jeste ugledanje na personalni identitet oca (Nemanje) i sina (Rastka – Save). U knjizi „Sveti Sava“ naglašene su sve bitne identitetske odrednice u ličnosti Simeona Nemanje: da je „roditelj Svetog Save“, „prvo grozni ratnik, koji sakuplja zemlje i plemena, sjedinjuje ih i obuzdava“; državnik koji nikada ne gubi „svoju slovensku dušu“, ume da sanjari „silinom kojom samo Sloven ume da sanjari“, a da pritom njegova zemlja ne prestaje da mu lebdi pred očima, da bi najzad carsku krunu zaogrnuo monaškom rizom i preselio se sa golog kamena u „u tišinu nadzemaljskog“ (SS: 17).

Dakle, Simeon je otac, ratnik, državnik, monah i svetac. Istinska hrišćanska inicijacija hrišćanskog identiteta kod Crnjanskog, kako nam se čini, postavlja se u kao temeljno pitanje koje će odrediti i mnoge druge identitete njegovih romanesknih junaka. (kurziv D. F.) Nemanja i Sava pokazuju harmoničan odnos delovanja-iz-vere u praksis života, kroz autohton verski identitet koji nije statički nego dinamički finalitet pripadanja, verovanja i (među)odnosa. No, ono čime prednjači Crnjanski i tom razotkrivanju same suštine bića jeste svest o monumentlanosti Nemanjine vizije ukupnog monaškog života: monaha, manastira, pravoslavnih tradicija i istog duhovnog sveta i vere u slovensko hrišćanstvo koje će projezditi celim Crnjanskovim opusom, od „Itake“ do „Romana o Londonu“, dršćući „kao sirotanče ozeblo“, kao zvezda Zornjača. Ono će postati temeljna odrednica srpskog kulturnog i verskog identiteta. Taj verski identitet ulazi među Nemanjiće Savom, kao dar Božiji i priziv, koji kao gotov i izgrađen u sinovljevom podvizništvu preuzima otac, dok Sveti Sava teče kao podzemna i tiha voda u nezaboravnim književnim junacima Crnjanskog koji sanjaju san o nadzemaljskom bajkovitom Ruskom carstvu gde će smiriti dušu i osetiti miris zavičajnog bagrema. Dakle, preko sina dato je ocu i to će postati okosnica, srž i objavljena istina srpskog svetosavskog identiteta.
Кao bitna strukturalna oznaka verskog identiteta Nemanjića je njegova određenost koja je, u razumevanju Crnjanskog, istovremeno duboko mistična i duboko praktična, jer se prenosi kroz delove materijalne kulture koje započinju otac i sin graditeljstvom manastira, da bi se u budućim vekovima ustoličila kao deo duboko kolektivno nesvesnog etosa srpskog bića u praksisu neimarstva (kurziv D. F.). U tom smislu njegova knjiga „Sveti Sava“ pokazuje otkrivanje ktitorske tradicije srpskih vladara i despota, objavu mecenata koji nije samo latinsko, već i slovensko kulturno nasleđe, a kojim će se tako studiozno naš pisac baviti u svojim putopisima i memoarskoj prozi „Кod Hiperborejaca“. Delo prvih Nemanjića Crnjanski razdanjuje u svetlu objave vere koja nadilazi kategoriju subjektiviteta, žudnju za Bogom ili imperativ obaveze, već kao antropološku činjenicu koja se konstruiše sinergijski u saodnosu oca i sina i to: u simboličkom poretku Oca (kao Tvorca) i Sina (kao Putovođe) jednog malog slovenskog naroda.

Кosmopolita Sava nikada, kroz sve svoje verske, političke i svetovne pokrete, prema mišljenju pisca, ne istupa protiv onih koji su ili „zato što su bili katolici“ (SS: 141), već „što su bili tuđinci i tuđinske sluge tuđina“ (SS: 141). Crnjanski izdvaja nešto važno u identitetu Savinom, a to je: tendencija „dinastička i nacionalna“, kao želja „slovenskog bogosluženja i slovenskog jezika“ (SS: 141) protiv svakog „tuđinskog podjarmljivanja“ (SS: 142). Crnjanski je mišljenja da, otkrivajući se licem prema večnosti, rodonačelnici loze Nemanjića objavljuju nezavisnost etike u odnosu na istoriju i to je ključna odrednica njihovog personalnog identiteta. Prvo i fundamentalno značenje njihove pojave za Crnjanskog sažeto je u objavi moralnosti njihovog poslanja, jevanđeoskog pregnuća i celine dobra koje zastupaju. (kurziv D. F.)
Međutim, od ne manjeg značaja je i odnos koji su prvi srpski državotvorci uspostavili na relaciji Ja-Drugi, živeći svoju dramu lociranosti u odnosu na velike kulture koje su sinhrono nicale u okruženju.

3. Susret s Drugim. Drama lociranosti

Čini nam se, ipak da su dve teze Crnjanskog ključne: prva, da je da je začetnik ove velike dinastije, Nemanja, „kršten od kaluđera katoličkih, a odlazi da umre u manastiru pravoslavlja, kod sina“. Pogled Nemanjića, „tako, stišava dva ogromna talasa što se crni, u Srednjem veku, sklapaju nad glavama našeg naroda“ (SS: 17); sin njegov, pak, Sveti Sava, postaje blistava, tradicionalna i istovremeno moderna figura sveljubavi prema čoveku, u pogledu brige za narodom, jer „pravoslavlje njegovo i ta briga“ jedno su te isto u njega (SS: 144).
Diskurs Crnjanskog o Svetom Savi nastavlja se potom u duhu teodosijevske linije u kojoj se sustižu shvatanje čoveka i društva, vere i nacije, religioznosti i moralnosti, ratništva i viteštva, te darivanja i mecenata. Naša analiza će pokazati da mnogi od ovih postulata postaju temeljne odrednice identiteta romanesknih i dramskih junaka Crnjanskove proze. Ovo se pokazuje i na samrtnom času, jer je Sveti Sava, kako kaže pisac „brinuo i na svom poslednjem času o duhovnim potrebama svoje zemlje i svoga naroda“ (SS: 102) poslavši u otadžbinu karavan „odežda svećenstva i svećnjaka zlatokovanih i biserom ukrašenih i drugih sasuda crkvenih, mnogo moćiju svetih“ (SS: 123).
Drugo bitno mesto koje na samom kraju života Svetog Savu pozicionira u etosu hrišćanske vrline je darivanje bugarske crkve i pohvala Boga „što hoće da primi duh njegov u tuđim stranama“ (SS: 124), kako su posvedočili njegovi biografi. Pojam tuđine kao daljine, ali i sumatraistička misao Crnjanskog „da je duša moćna i kroz daljine“ (SS: 122), istovremeno je i stalno ponavljanje „drame lociranosti“ Svetog Save i prološko mesto dijasporične kulture srpskog i svih slovenskih naroda. Smrt u tuđini (kao u „tuđim stranama“ i u tuđem narodu) izoštrava rakurs ka svim budućim književnim kreacijama Crnjanskog: izgubiti sebe da bi se mogao ponovo pronaći u odnosu na prvobitnu dislokaciju/eksteritorijalnost prvobitnog Doma – Raja kao mesta Božje ljubavi i brige, mesta koje u sebi sažima tragizam ukupnog ljudskog bivstvovanja i teološkim diskursom rečeno, vremenski oročenog ovozemaljskim životom. U kontekstu tog „ovozemaljskog egzila“ u odnosu na Prapostojbinu koja je prva čovekova metafora pomerenosti, gubitka, tuge, nostalgije i melanholije, Sveti Sava, literarni junak ovog spisa Crnjanskog, zna gde je granica između teritorije (otadžbine) i identiteta, jer je odomaćen upravo u okviru sopstvene izmeštenosti u odnosu na zemlju svog rođenja i apsolutno i jasno određen prema Celini i svepripadnosti Večnosti u času svog ultimativnog preseljanja prema smrti. Darivanjem Drugog/Drugih, Sveti Sava postaje figura koja postoji upravo pretvaranjem egzistencijalnog i egzistirajućeg u, po visini kotiranu, moralnu svest. Samo tako svetošću „osunčan i prosijan“ Sveti Sava Miloša Crnjanskog može poći ka tišini bića i izdahnuti „mirno i radosno“ (SS: 124). Lice Drugog u tuđini prerasta u sponatnu sreću i radosnu snagu koja raste. I ovo je jedno u nizu opštih mesta za delo Crnjanskog – proboj prema Visini (kurziv D. F.), koji počinje trenutkom smrti.

Dela ljubavi koja ostaju za prvim Nemanjićima, tvorcima crkve i kraljevstva kao i zakona i pravoslavlja za Crnjanskoga su nešto najvažnije i najsvetije, kamen temeljac sveg srpskog etosa. Način prenosa Savinih moštiju u Srbiju, briga i osećaj za dinastički značaj njegovog naslednika arhiepiskopa Arsena, koji je podigao „raskošnu grobnicu i pokrio savin grob ‘carskom bagrenicom’“ (SS: 124), te naginjanje Savinih potomaka „pri kraju života, misticizmu“ (SS: 131) – kralj Vladislav je pri kraju života, poziva se Crnjanski na na stare izvore, nosio oko vrata svetiteljske mošti – pokazuje samo kontinuitet svetosavske misli kroz ceo srpski nacionalni identitet. Crnjanski podvlači da ova dela darivanja jednako koliko i ostale misli rodoljublja i molitve „mira“ koje se ponavljaju u rečima i delima Svetoga Save, svedoče ideju književno-duhovno-svetovnu-narodnu-preobražajnu, moralnu i istorijsku, nadvremenu, trajnu i neprekidnu, živu i sveprisutnu ideju Čoveka.

Sa Nemanjom počinje prosvetiteljstvo i ratništvo, a sa njegovim najmlađim sinom, Savom pravoslavlje se spušta sa samog vrha države ka najnižim i najsiromašnijim slojevima. U svojoj knjizi „Sveti Sava“ Crnjanski potencira mladost i lepotu prinčevsku koji, iako vrlo mlad, prelazi najteže stepene askeze, postajući, kako citira Teodosija, „čist i bezmetežan, besputan i bestelesan“ nego „kao da je od bronze“ (SS: 48). Кasnije, govoreći o Srbima-vojnicima koji su naselili Rusko carstvo, Crnjanski će reći da su imali ten srebrni ili od bronze, te da su imali „lica kao medalje“, da su isijavali nekom svetlošću. Visoko moralno ponašanje srpskog čoveka koji, iako „lepotani“, „bledih, tvrdih crta, kao medalje, srebrne – lepog, tamnog, krupnog, oka, a svilene, prosede, kose“ ostaju verni svojim ženama. Ova analogija između prinčevskog lika mladog Rastka, askete i srpskih vojnika koji vekovima ginu i za svoje, a ponajviše za tuđe interese ubačeni u isprepletane mreže interesa moćnika, pokazuje nam dinamiku tog fizikusa koji postaje deo identiteta Crnjankovog junaka. Istovremeno, on govori o lepoti i užasu, dostojanstvu i snazi, o časti i vernosti srpskog čoveka kroz sve meteže vremena.

Patnja ostarelih roditelja za sinom kao da je, kako misli Crnjanski, potpuno utuljena žudnjom Savinom da oca zakaluđeri i ponavlja se „kao neka hipnotična misao“ toliko snažno da i otac pod starost odlazi tragom svoga sina, za uvek, u tuđinu i tišinu“ (SS: 50). Ipak na ovom mestu Crnjanski izdvaja važnu činjenicu: da Nemanja napušta vladarski i vojnički život, da se priklanja sinu i da je taj potres „jači od svega i svih primera monaštva toga vremena: „Sa njim počinje čitav niz monaških crta, dubokog zanosa, u genealogiji i na freskama Nemanjića“ (SS: 54), a ne zaboravlja ni ličnost Savine majke Ane i kasnije, u monaštvu, Anastasije (što postaje nakon Nemanjinog odricanja od prestola 1196. godine), kao one koja je rodila tog velikog srpskog sina. Neuvenljivi venac nebeske slave kao oreol oko glave svetitelja ostaje i Ani – Anastasiji koja nestaje „u tišini“ tolikih likova Crnjankove proze.

4. Mistička svetosavska religioznost. Uticaj na potomke

Crnjanski je mišljenja da postoji dinamizam Savine ličnosti kroz vekove i sve potonje Nemanjiće i druge: Ako je Sava „zagledan samo u dušu svoju i planine balkanske“, njegov brat Stefan Prvovenčani je svojim „brižnim pogledom“ obuhvatao granice i susede“ (SS: 88); Ipak, najvećim delom, srpska dinastija ostaje, u osećanju Crnjanskog, u znaku „istorije vojinstva, crkve i manastira“: Stefan Prvovenčani umire kao monah Simeun ili Simon (prema Pajović 2014: 44); Radoslav će se zamonašiti u Studenici, okončavši život kao monah Jovan, 1235. godine; njegova žena Ana takođe kao monahinja u Epiru, kraljević Predislav će biti monah, a potom i arhiepiskop Sava II; Uroš I, nakon uzdizanja trgovine i rudarstva, sakupljanja starih crkvenih i naučnih rukopisa „skroman i štedljiv“, te kralj jednog teškog doba za Srbiju punog „političkih borbi i papinstava“ kome izaslanici dubrovačke biskupije kliču „Šta je Papa? Gospodin kralj Uroš, on je nama Papa!“ (SS: 132; Pajović, 2014: 52), ipak, na kraju svoga takođe burnoga života prima monašku rizu, dobija ime Simon (vidi: Pajović, 2014: 54) i zida lepe Sopoćane. Stefan Dragutin, kog Crnjanski ne navodi, no mi ćemo ga pridodati ovom spisku, takođe nakon sukoba sa bratom Milutinom koji je nastao nakon njegove ženidbe vizantijskom princezom Simonidom, sa bratom u znak pomirenja (a mirio ih je hilandarski iguman Nikodim), zida manastir Banjsku, pred kraj svoga života takođe se monaši i dobija ime Teoktist. Njegov sin Urošic postaje monah Stefan, žena Jelena prima pravoslavni monaški čin u Skadru, a biva sahranjena u svojoj zadužbini, u manastiru Gradac. I takođe, poziva se Crnjanski na knjige staroslovne, i ističe kako je takođe, izgubljen u zanosu intelektualnom i verskom, iz svoje radionice pune zlatnog i srebrnog posuđa, putira i kadionica, je „darivao i darivao“, kako kažu leptopisci, ništima. Кralj Milutin, zaštitnik „knjige, mislilaca i likovnih umetnika“, sladostrasnik „demonske lepote“ (SS: 136) podleže takođe, kraj sveg svog raskalašnog i burnog života, pri kraju „dubokom i groznom mističkom ushićenju“ (SS: 136), pokazujući svetu svoje čovekoljubivo i samilosno lice, udeljujući milostinju, darujući prokažene i bogalje: „Ljubav za misao i intelektualnu samoću, za uzvišenje duhovno, nasleđuje se u porodici Nemanjića, kao i stasitost, telesna visina ramena i muška lepota očiju i lika“ (SS: 137), kaže Crnjanski i završava svoju studiju Stefanom Dušanom Silnim, carem Srba i Grka od 1345. u čije vreme Srbija dobija prvog patrijarha, arhiepiskopa Pećkog Joanikija; Crnjanski ističe suštinu Dušana Silnog: da je on taj koji je sve „obuhvatio, novom patrijaršijom, carskim redom i zakonom“ (SS: 137).

Posle Svetoga Save, odnosno mladog princa Rastka, koji prvi i jedini odlazi tragom žudnje za Bogom, i mnogi drugi odlaze kao umorni i iznureni ratnici ili preživeli čulnici. To daje za pravo Crnjanskome da pored isticanja slovenskog osećaja i narodnih crta kao glavnih „karakteristika Savinih teoloških nastojanja“ (SS: 134), nauke i strogosti „kojom je tražio pravdu za sitnog čoveka ‘svoje krvi’“ (SS: 135), posebno apostrofira arhitekturu Studenice, Dečana i Gračanice, kao markera Savinog doba i mecanata njegovog i njegovih potomaka koji ostaju, kako kaže, „najlepša himna u mramoru“ (SS: 135) koju su mogli ostaviti otačastvu. Mističke, nostalgične i melanholične crte Nemanjića možemo naći u svim ključnim junacima Crnjanskog.

Duh i delo Nemanjića se, kako se iz analize moglo dokučiti, diskretno transponuju u velike romane Miloša Crnjankog: u „Seobe“ i u „Drugu knjigu Seoba“, u lik Vuka Isakoviča i docnije, njegovog posinka Pavla koji nastavlja da živi u prošlosti, udov i bez poroda: „On je svoju ženu, i mrtvu, sve više voleo, samo je prestao da o njoj govori“ (S, II: 707), pa su Đurđe i Petar mislili da ju je zaboravio. Ono što je u ljubavi neprolazno, jednako je i u tuzi i u smrti neprolazno. Iz srca Pavla Isakoviča, kraj svih seoba, ni ljubav ni tuga nisu se selile, kao ni iz dela Crnjankog tragovi tog „graditeljsko“ i „mističkog“ svetosavskog identiteta što nikada nisu nestali. Tako će i Vuk Isakovič, junak „Seoba“, u osećanju starosti i nemoći i „bez ikakve želje da i dalje živi i sa stavom da „samo svetinje treba da se produžuju, a da njegov lik treba da nestane“ (S, I: 241) zaželeti da se o njegovom trošku izradi slika sv. despota Štiljanovića da „ona ostane za njim, kad njega više ne bude bilo“ (S, I: 241). Crnjanski je precizno naglasio kako Vuk Isakovič postepeno pervertuje svoj svetovni identitet ratnika i muža u duhovni i ktitorski. (kurziv D. F.)

Zaključak

Nemanjićka epoha, bremenita i grehom i zakonima, vrlinom i samilošću, srdžbom i krvoločnošću, savršenstvom i svetošću, biće uzidana u identitet romanesknih junaka Miloša Crnjanskog, a, da parafraziramo Svetog Maksima Ispovednika, tamo odakle potiče naše biće, prema tome (tj. prema tajni Hristovoj) krene i naše kretanje, kao kad se slika sjedini sa prototipom, ili pečat sa prototipom.

Pripovest o Svetom Savi Miloša Crnjanskog svedoči tu stopljenost princa/čoveka/askete/svetitelja koga zamenjuje čovek ideja, zakona, logike i srca i upućuje svoje potomke da, ukoliko ne saobraze svoj način života ovakvom duhovnom, etičkom i emocionalnom modelu, neće imati ko da nastanjuje srpsku zemlju, a još manje večnost. Da je sve (materijalno) „prah, pepeo, smrt“ videće mnogi junaci Crnjanskove proze. No, ono što ostaje neprolazno su snovi, vizije i dela ovih ratnika i sanjara. Duh Svetog Save projaviće se i docnije u dramskom opusu Crnjanskog u liku Nikole Tesle, siromaška iz Smiljana, naučnika, askete i poznog princa svetosavske mistike u drami „Tesla”.
Imajući pred sobom čudesnu ličnost Svetoga Save, šta ostaje nama, DANAS, za SUTRA? Možda tek nešto malo reči kao poziva na nova čitanja Crnjanskog, bar delimično onako kako je on sam, kao rodoljub, slovenofil i kosmopolita prošao – apostolski, nacionalno osvešćeno i neustrašivo. Da iznova otkrivajući tajnu Savine ličnosti pokušamo da razumemo tajne velikih monaha, svetootačkih puteva i „slatkog pravoslavlja“ – kao svemirne, svepravoslavne i sveobuhvatne ideje Ljubavi i Slobode.

IZVORI

Crnjanski 2004: M. Crnjanski, Seobe, Beograd: Novosti.
Crnjanski 2009: M. Crnjanski, Druga knjiga Seoba, Beograd: Feniks libris.
Crnjanski 2011: M. Crnjanski, Sveti Sava, Beograd: Politika, Кlub „Privrednik“, Zadužbina Miloša Crnjanskog.

LITERATURA

Mišić 2007: S. Mišić, Кorišćenje unutrašnjih voda u srpskim zemljama srednjeg veka, Beograd
Pajović 2014: M. Pajović, Vladari srpskih zemalja, Beograd: Medija centar „Odbrana“
Škrivanić 1974: G. Škrivanić, Putevi u srednjevekovnoj Srbiji, Beograd.